Đối với người Mơnông chiêng, goong, trống, mbuốt, rlét… là những nhạc cụ không thể thiếu trong đời sống văn hóa, tín ngưỡng của họ. Trong đó, chiêng yau là nhạc cụ linh thiêng và thể hiện địa vị, uy quyền ở mỗi gia đình.
Từ thuở xa xưa, người Mơnông sử dụng nhiều loại chiêng, diễn tấu trong các nghi lễ và lễ hội của cộng đồng bon, làng. Mỗi bộ chiêng đều có tên gọi, kích thước và cách thức diễn tấu khác nhau. Bộ chiêng yau theo tiếng Mơnông có nghĩa là bộ chiêng cổ, chiêng quý, là nhạc cụ truyền thống của người Mơnông. Bộ chiêng yau gồm 6 cái, mỗi cái có tên gọi riêng, tương ứng với độ cao của nó trong dàn, theo thứ tự từ cao xuống thấp, từ nhỏ đến lớn. Chiêng lớn nhất có kích thước 47,5cm và nhỏ nhất 30cm.
Bộ chiêng yau 6 cái của người Mơnông – Ảnh: internet
Sở dĩ bộ chiêng yau là chiêng cổ, chiêng quý bởi người Mơnông không biết đến kỹ thuật đúc đồng. Bộ chiêng được các nghệ nhân đúc bằng hợp kim đồng pha vàng nên cho âm thanh trong trẻo, xa xăm… vì thế khác biệt với các loại chiêng thường. Đây cũng chính là lý do bộ chiêng này có giá trị nhất nhì trong các loại chiêng của người Mơnông.
Người Mơnông quan niệm rằng khi đánh chiêng cổ, chiêng quý thì âm hưởng sẽ hay hơn và đánh được nhiều bài hơn. Trong đó, bộ chiêng yau người Mơnông có thể chơi được tới 30 bài trong các lễ hội như: Cing ngăn (đánh trong lễ hội); Bich tơ drơ (ru em); Tiếng hát của chim cú mèo; Con sóc tỏ tình… Người Mơnông có thể đánh chiêng mọi lúc, mọi nơi trong các lễ cúng lớn, sinh hoạt chung của bon làng, đến buổi sinh hoạt, sự kiện vui của gia đình như lễ mừng lúa mới, lễ cưới, lễ cúng sức khỏe…
Khác với các dân tộc Êđê, Mạ, Giarai,.. ở Tây Nguyên, người Mơnông có cách thức bảo quản và cất giữ chiêng khá đơn giản. Họ thường treo chiêng trên vách tường ngay trên đầu giường ngủ của gia đình hoặc để trong gùi có nắp. Tuyệt đối không được để chiêng đặt nằm úp mà phải đặt nằm ngửa (việc để ngửa bụng giúp hồn chiêng được nghỉ ngơi).
Người Mơnông quan niệm trước khi sử dụng chiêng phải lau chùi sạch sẽ. Nếu để chiêng dơ bẩn thần chiêng sẽ không kết nối được âm thanh mời gọi giữa người chết với người sống, thần linh từ thế giới bên kia với vạn vật. Riêng bộ chiêng yau được cất giữ và để ở những nơi trang trọng trong gia đình.
Người Mơnông theo tín ngưỡng đa thần (vạn vật hữu linh). Họ cho rằng mỗi chiếc chiêng đều có một vị thần cư ngụ và cai quản. Vì thế, trước khi sử dụng chiêng phải làm lễ cúng thần để mời thần chiêng ăn, uống (lễ vật là con gà trống tơ, yăng rượu cần…), như vậy, thần chiêng mới cho âm thanh hay. Nếu lễ vật hiến sinh là con vật lớn như (trâu, bò…) thì càng linh thiêng, khả năng giao tiếp càng cao làm cho tiếng chiêng thanh thoát, vang vọng từ bon trên xuống bon dưới. Vì thế, chiêng cổ, chiêng quý chỉ được đánh vào những dịp lễ quan trọng hay đón tiếp khách quý trong gia đình, dòng họ, bon làng.
Trong đám cưới, ngoài sự chúc phúc của gia đình hai bên và bà mai cùng thầy cúng luôn kèm theo bộ chiêng yau, để thần chiêng phù hộ vợ chồng trẻ khỏe mạnh làm nương rẫy, sinh con hay ăn chóng lớn, học hành giỏi giang, gia đình hòa thuận, hạnh phúc…
Để có tiếng chiêng gọi thần linh, giúp vui cho các lễ hội hay tiễn đưa người chết về thế giới bên kia…, người Mơnông trong quá trình giao lưu đã mua bán chiêng hoặc trao đổi với các tộc người khác bằng sản phẩm nông – lâm nghiệp (như lúa, gạo, gỗ… và các con vật có giá trị kinh tế cao như trâu, bò, voi…) hoặc mua bằng nhiều tiền.
Đối với người Mơnông, chiêng là vật nhìn vào đó để phân biệt đẳng cấp xã hội, địa vị, uy quyền cho mỗi gia đình, dòng họ. Những gia đình giàu có thì mới sở hữu nhiều bộ chiêng và có chiêng cổ, chiêng quý. Riêng chiêng yau chỉ những gia đình giàu có và sung túc mới sắm được. Đồng thời, chiêng đối với đồng bào Mơnông không chỉ được xem là tài sản, là thước đo sự giàu có, là nhạc cụ không thể thiếu trong đời sống văn hóa tinh thần mà còn là vật tùy táng chia cho người chết. Riêng bộ chiêng yau không được chôn theo người chết mà truyền lại cho người “kế tiếp” (người nuôi dưỡng cha mẹ) để gìn giữ và sử dụng.
Nguồn Báo Bình Phước
