Tội tham nhũng khi nào miễn truy cứu hình sự?

PGS.TS VÕ TRÍ HẢO

PGS.TS VÕ TRÍ HẢO – hiệu trưởng Trường đại học Gia Định – đề nghị như vậy quanh đề xuất của Viện trưởng Viện Kiểm sát nhân dân tối cao Lê Minh Trí về giảm xử lý hình sự mà thay thế bằng khởi kiện dân sự và tạo điều kiện cho chủ thể sai phạm khắc phục hậu quả. Ông Hảo phân tích:

– Nếu khi một người tham nhũng bị phát hiện và chỉ yêu cầu nộp đúng số tiền (tỉ lệ 1/1) bị phát hiện sẽ được miễn truy cứu trách nhiệm hình sự thì tham nhũng trở thành “nghề” quá lời, quá an toàn. Lời ở chỗ họ tham nhũng 100 vụ, phát hiện 1 vụ và chỉ cần trả lại số tiền của 1 vụ, còn 99 vụ kia đút túi. An toàn bởi một người vào nhà dân ăn trộm gà có thể bị ném đá, đánh đập, ở đây chỉ cần ký biên bản trả lại tiền là xong. Như vậy, vô hình trung chúng ta đã cho họ chế tài quá nhẹ và có thể tạo cơ chế khuyến khích tham nhũng nhiều hơn.

Không nên vội vàng áp dụng

* Ông có ý kiến gì với đề xuất cho chủ thể vi phạm tội tham nhũng chủ động khắc phục để không bị xử lý hình sự?

– Tôi không phản đối tư duy linh hoạt trong áp dụng chế tài đối với các hành vi vi phạm. Tuy nhiên, trong bối cảnh ở Việt Nam không nên quá vội vàng bởi chúng ta chưa giải quyết được các vấn đề cơ bản để có thể áp dụng tốt cơ chế này.

Xét theo kinh tế học pháp luật, đối với những hành vi mang tính chất vụ lợi như trộm cắp, lừa đảo, cướp giật, tham nhũng…, nếu biện pháp chế tài chỉ gây cho đối tượng vi phạm thiệt hại ít hơn lợi ích họ đạt được thì tình hình tội phạm sẽ tăng lên.

Đối với những loại tội phạm này, chế tài phải lớn hơn lợi ích đạt được chia cho xác suất vụ việc phát hiện xử lý thành công. Xác suất phát hiện xử lý thành công càng thấp, chế tài phải càng lớn. Tập quán lập pháp ở Việt Nam chưa áp dụng nguyên tắc đó nên không có báo cáo nào thể hiện xác suất phát hiện xử lý, chứng minh thành công các vụ án tham nhũng là bao nhiêu.

* Nếu không xác định được tỉ lệ xác suất các vụ án được phát hiện xử lý sẽ khó đưa ra mức tiền người vi phạm phải đóng để được miễn truy cứu trách nhiệm hình sự?

– Đúng vậy. Lập luận nếu phát hiện ai đó tham nhũng 1 tỉ sẽ buộc trả lại 1 tỉ để họ thấy không có lợi và dừng hành vi tham nhũng là không chính xác. Bởi trong các vi phạm pháp luật nói chung, không bao giờ xác suất phát hiện xử lý đạt được 100%. Đối với loại tội phạm có tổ chức đã khó phát hiện, loại tội phạm có sự liên kết giữa các công chức nhà nước càng khó. Do vậy xác suất phát hiện các vụ án, hành vi tham nhũng thông thường chỉ dưới 1/1.000. Với xác suất này, nếu toàn bộ tài sản tham nhũng là 1.000 đồng, chúng ta chỉ phát hiện thu lại được 1 đồng, còn 999 đồng kia không phát hiện được sẽ không đủ sức răn đe, và tình trạng tham nhũng vẫn tiếp tục diễn ra.

Thời gian qua, diễn biến vi phạm tham nhũng ngày càng tăng, càng phức tạp là biểu hiện có thể những biện pháp chế tài đang còn quá nhẹ. Quá nhẹ không phải trong tương quan lợi ích các đối tượng vi phạm chiếm đoạt được trong từng vụ, mà trong tương quan xác suất phát hiện xử lý.

Nộp lại tiền phải đi đôi với chủ động khai báo

* Có ý kiến nói rằng ở nước ngoài họ cũng áp dụng cơ chế cho nộp tiền để miễn truy cứu trách nhiệm hình sự?

– Phải nói rõ là nhiều nước áp dụng cơ chế cho người vi phạm đóng tiền để không bị tước quyền tự do cá nhân đối với một số loại tội phạm. Có nghĩa là khi một người có tội vẫn bị khởi tố và đưa ra tòa xử, chỉ khác ở biện pháp chế tài. Ở một số tội, nếu người vi phạm nộp một khoản tiền hoặc có được bảo lãnh sẽ không bị tước quyền tự do cá nhân, trong bản án sẽ ghi thường phạm. Trong lý lịch tư pháp, vi phạm này được xem tương đương vi phạm hành chính. Còn nếu không có tiền hoặc chây ì không nộp sẽ bị tước quyền tự do cá nhân, lý lịch tư pháp ghi nghiêm trọng.

Ở Việt Nam cũng nên nghiên cứu áp dụng cơ chế thỏa thuận tư pháp hình sự, nhất là đối với tội phạm tham nhũng và các tội liên quan đến có tổ chức. Theo đó, xây dựng các cơ chế, trong tình huống nào, loại tội danh nào sẽ thỏa thuận gì, đến đâu…

* Cơ chế thỏa thuận tư pháp hình sự nên áp dụng như thế nào đối với tội phạm tham nhũng?

– Việt Nam đã từng thành công khi thỏa thuận tư pháp hình sự trong vụ án liên quan đến trùm ma túy Xiêng Phênh – kẻ bị tuyên tử hình và đến phút cuối được giảm xuống chung thân do đã khai ra đường dây buôn ma túy mà trong đó đứng đầu là đại úy lực lượng cảnh sát đặc nhiệm chống ma túy Vũ Xuân Trường. Thỏa thuận này rất đáng giá, giúp phanh phui một đường dây ma túy rộng lớn; hiệu quả đấu tranh, phòng chống tội phạm đạt được lớn hơn rất nhiều so với việc tử hình một người.

Theo tôi, cơ chế này chỉ nên áp dụng khi hành vi trả lại tiền tham nhũng đi liền với việc cá nhân vi phạm chủ động khai báo để có thể làm rõ, khởi tố thêm nhiều vụ việc, nhiều chủ thể phạm tội khác, nâng cao hiệu quả phá án. Nếu cho phép áp dụng thỏa thuận tư pháp hình sự, có thể đồng phạm sẽ khai ra, xác suất phát hiện xử lý tăng lên, người tham nhũng cảm thấy không an toàn nữa và động lưc, động cơ tham nhũng sẽ giảm xuống.

Ở Ấn Độ còn áp dụng một cơ chế thành công là khuyến khích người đưa hối lộ tố cáo. Nếu bình thường để cơ quan điều tra phát hiện vụ việc thì anh ta sẽ bị truy cứu trách nhiệm hình sự tội đưa hối lộ, nhưng nếu chủ động tố cáo dựa trên bằng chứng giúp cho cơ quan nhà nước bắt được kẻ nhận hối lộ thì cơ quan điều tra sẽ ký một thỏa thuận tư pháp hình sự miễn truy cứu trách nhiệm tội đưa hối lộ.

Bít đường tẩu tán tài sản

* Bộ luật hình sự có quy định xem việc khắc phục hậu quả sẽ là tình tiết giảm nhẹ mức phạt. Quy định này liệu có giúp thu hồi tài sản tham nhũng?

– Quy định coi việc khắc phục hậu quả là tình tiết giảm nhẹ như xưa nay áp dụng là hợp lý. Việc này khác với đề xuất miễn hoàn toàn việc truy cứu trách nhiệm hình sự. Giảm nhẹ cùng lắm chỉ thay đổi khung hình phạt, chứ không thay đổi tội danh và người vi phạm vẫn chịu trách nhiệm hình sự trước Nhà nước. Tuy nhiên, hội đồng thẩm phán Tòa án nhân dân tối cao có thể ban hành các hướng dẫn cụ thể về việc giảm khung theo tỉ lệ tài sản được khắc phục. Như vậy sẽ công bằng hơn, vì cùng một tội nhưng những người đã khắc phục sẽ được hưởng tình tiết giảm nhẹ nhiều hơn so với người không khắc phục.

* Hiện nay việc thu hồi tài sản tham nhũng rất khó khăn, theo ông, giải pháp nào để việc thu hồi đạt hiệu quả cao?

– Giải quyết phải từ gốc, chứ không nên giải quyết phần ngọn. Theo tôi, lỗ hổng lớn nhất là các quan chức tham nhũng dễ dàng tẩu tán tài sản, cho nên hiệu quả thu hồi thấp. Nếu bít được đường tẩu tán thì không cần họ tự nguyện nộp, Nhà nước vẫn thu hồi được. Tham ô, tham nhũng hàng trăm, hàng nghìn tỉ không tẩu tán được sẽ nằm ở đâu đó. Luật các nước khác cho phép tòa và cơ quan điều tra hủy các giao dịch dân sự trong vòng 10 năm của người vi phạm, còn ở nước ta chỉ cần ra văn phòng công chứng ký giao dịch là tẩu tán xong tài sản. Mặt khác nữa là quy định thành tiêu chuẩn ứng cử: khi anh ra ứng cử giữ các chức vụ có khả năng tham nhũng, anh phải thuyết phục vợ con, anh chị em đồng ý kê khai tài sản và giám sát tài sản ngay từ đầu thì tẩu tán vào đâu được.