Thời phong kiến, trong lĩnh vực hình án, việc xét xử những tội trạng, sự việc có chứng cứ rõ ràng chỉ cần căn cứ vào hình luật mà y việc. Nhưng với những việc cần điều tra, xét hỏi, việc nghị án không dễ chút nào bởi chứng cứ mất mát mà việc phục dựng hiện trường cũng không dễ tiến hành. Ấy thế nên nhiều vị pháp quan phải vận dụng trí thông minh tuyệt đỉnh của mình mà mở án những vụ khó khăn.
Theo sách “Đại Việt sử ký toàn thư”, vào đời vua Trần Anh Tông (1293-1314), đất nước bình yên, nhân dân no ấm. Nhưng vài năm sau khi vua Trần Anh Tông mất và vua Trần Minh Tông lên nối ngôi, nạn trộm cướp bắt đầu hoành hành. Cũng theo sách trên đã chép lại một vụ án như sau: Thời ấy, trong các đảng cướp, có tên Văn Khánh được xem là đầu sỏ bọn cướp. Triều đình nhiều lần cho quan quân lùng bắt mà không được. Thế mà bỗng dưng có người khai là bắt được một tên cướp, giải lên nộp quan và bảo tên bị bắt ấy là Văn Khánh. Đến lúc tra hỏi, người bị bắt cũng nhận ngay mình là Văn Khánh, ai cũng cho đúng là tên cướp đầu sỏ ấy. Duy có mỗi Phí Trực là Hình bộ lang trung vẫn nghi ngờ, vì không hiểu sao tên trộm đầu sỏ mà lại bị bắt dễ thế, còn khai ngay mình là Văn Khánh chứ không chối quanh thì không khỏi chịu cái tội lụy đến thân. Bởi hình pháp nhà Trần rất thảm khốc, kẻ trộm và người trốn tránh đều phải chặt chân, chặt tay hay là cho voi giày đến chết.
Vì nghi ngờ có khuất tất nên quan tra án là Phí Trực quyết không thi hành án tử với người tự nhận là tướng cướp. Theo Hình bộ lang trung Phí Trực thì tên trộm đầu sỏ không thể bị bắt dễ dàng thế, lại còn khai ngay là Văn Khánh chứ không chối quanh trong khi hắn phải thừa biết sẽ phải nhận cái chết đau đớn. Vì phân vân nên Phí Trực chưa giải quyết vụ án này. Thượng hoàng Trần Anh Tông khi biết chuyện đã hỏi Phí Trực và ông đã trả lời: Mạng người rất trọng, lòng thần còn có chỗ nghi ngờ, nên không dám liều lĩnh xử quyết. Không lâu sau, thượng hoàng hỏi lại, Phí Trực vẫn trả lời như lần trước. Thượng hoàng giận bảo: Nó đã nhận như thế, ngươi còn ngờ gì nữa mà không xử đi. Phí Trực tâu: Nó không bị tra tấn khổ sở mà điềm nhiên thú nhận, thần trộm lấy làm ngờ. 1 tháng sau, tên Văn Khánh thật bị bắt. Thượng hoàng đã phải công nhận tài phân tích của Phí Trực.
Phí Trực là người nổi tiếng thông minh và làm việc rất cẩn thận nên ai cũng kính nể. Mỗi lần xử án, Phí Trực thường xem đi xét lại rất kỹ, thà mang tiếng chậm, chứ quyết không chịu xử sai. Sách “Đại Việt sử ký toàn thư” chép rằng tháng 3 năm Đinh Tỵ (1317), thượng hoàng phong Phí Trực làm An phủ Thiên Trường. Đây là đặc ân của triều đình, vì phủ Thiên Trường lúc đó coi như kinh đô thứ 2 của nhà Trần, các thượng hoàng thường ngự về đó. Theo thông lệ, chức An Phủ sứ Thiên Trường phải là những viên quan từng kinh qua chức An Phủ sứ cấp lộ, tức là đứng đầu mỗi lộ, tương đương như tỉnh hiện nay. Nhưng Phí Trực thì được ngoại lệ bởi tính cẩn thận, minh bạch của ông.
Chiếu theo những quy định của pháp luật thời nay khi đưa ra xét xử thì tòa án phải dựa trên những chứng cứ xác thực đã thu thập được. Hơn nữa, khi đem vụ án Văn Khánh ra xét xử thì cơ quan tố tụng phải đánh giá chứng cứ: Mỗi chứng cứ phải được đánh giá để xác định tính hợp pháp, xác thực và liên quan đến vụ án. Việc xác định các chứng cứ thu thập được phải bảo đảm đủ để giải quyết vụ án hình sự (lời khai của người bị bắt khai là Văn Khánh thật). Đồng thời, điều tra viên, kiểm sát viên, thẩm phán, hội thẩm xác định và đánh giá mọi chứng cứ với đầy đủ tinh thần trách nhiệm, sau khi nghiên cứu một cách tổng hợp, khách quan, toàn diện và đầy đủ tất cả tình tiết của vụ án. Vì vậy, việc một người tự nhận là hung thủ của vụ án thực sự khi chưa đưa ra một bằng chứng xác thực nào thì quả là nghi ngờ.
Lời bàn:
Căn cứ theo nội dung của giai thoại đã nêu thì thời ông Phí Trực làm quan tra án là lúc nhà Trần còn đang hưng thịnh. Và khi ấy, vua hay quý tộc thuộc hàng tứ trụ triều đình mà chết, người ta có thể đem hàng loạt gia nô chôn sống theo chủ mà vẫn không bị cho là phạm tội. Xem thế cũng đủ biết mạng người lúc ấy chẳng đáng là gì, nhất là tầng lớp gia nô. Thế nhưng giữa thời sinh linh bị rẻ rúng ấy, Phí Trực lại dám nói mạng người rất trọng thì quả là lạ lắm. Và chắc hẳn rằng ông cũng biết rõ nếu tâu bày như vậy với thượng hoàng, ông rất có thể bị mang họa vào thân. Thế mới hay, làm quan và nhất là quan tòa rất cần có dũng khí, bởi thiếu dũng khí thì chẳng bao giờ bảo vệ được công lý. Vì một khi quan tòa chỉ biết trước là lo làm vừa lòng đấng chí tôn, sau là lo giữ thân mình, cuối cùng mới tính sự đúng sai, thì công lý đành phải ngả nón mà chào bái biệt.
Như vậy, tấm gương cẩn trọng của quan tra án Phí Trực thời Trần thật đáng để cho người đời sau noi theo. Thế nhưng, hậu thế ngày nay không phải ai cũng làm được việc mà ông Phí Trực đã làm cách đây khoảng 700 năm. Bởi thế nên mới có những Vũ Văn Lương (nguyên thẩm phán Tòa án nhân dân quận Hoàn Kiếm, Hà Nội) hứa sẽ giúp đương sự được thắng kiện nếu đưa 150 triệu đồng và đã phải lãnh án 15 năm tù. Hay như vụ để xét xử có lợi cho phía mình, 2 bên đương sự trong 1 vụ án ly hôn ở thị xã Sơn Tây (nay thuộc Hà Nội) đã mất 75 triệu đồng cho thẩm phán cấp sơ thẩm nhưng biên lai thu tiền chỉ ghi 50.000 đồng…, thật đáng buồn thay!
Theo Báo Bình Phước
