Dòng di cư từ nông thôn đổ về, đô thị lớn gánh áp lực quá tải

Đã đến lúc phải thay đổi chiến lược phát triển dành cho “điểm đến” là các đô thị lớn và cả những “điểm đi” vốn là những vùng quê nghèo khó…

Trao đổi với Tuổi Trẻ, PGS.TS Nguyễn Hồng Thục – viện trưởng Viện nghiên cứu định cư, Liên hiệp các hội khoa học và kỹ thuật Việt Nam – nhận định:

– Bức tranh đô thị Việt Nam hiện nay – nhất là ở hai thành phố lớn là Hà Nội và TP.HCM – đang gợi lên một nỗi buồn lớn rằng đô thị của chúng ta sau các cuộc quy hoạch lớn, bài bản để đáp ứng nhu cầu dân cư và nền kinh tế lại phát triển lộn xộn, manh mún và phân mảnh.

PGS.TS Nguyễn Hồng Thục (viện trưởng Viện nghiên cứu định cư)

Phần lớn là lao động chân tay

– Bình quân mỗi năm TP.HCM tăng thêm khoảng 200.000 dân có đăng ký chính thức (từ năm 2012-2016 tăng 850.000 dân), trong đó 2/3 là dân nhập cư từ nơi khác đến.

Dự báo đến năm 2025 dân số sẽ lên hơn 10 triệu dân (không kể khách vãng lai) và 20 năm sau đó có thể lên đến 15 triệu dân.

Điều tra di dân tự do tìm việc làm vào TP.HCM (Viện Kontrart) cho thấy đa số người nhập cư tìm được việc làm sau khi vào thành phố tháng đầu hoặc đã có việc từ khi ở nhà. Nhưng học vấn của những lao động này rất thấp, chưa qua đào tạo nghề (học vấn cấp tiểu học, THCS và THPT tương ứng tỉ lệ có việc làm là 70%, 60% và 58%).

Như vậy, họ nhập cư vào thành phố để làm những công việc lao động chân tay, giản đơn và nhu cầu lao động loại này của thành phố cũng rất lớn.

Ngoài ra, số lượng người vãng lai và lao động thời vụ ở TP.HCM cũng không nhỏ, dao động từ 1-2 triệu người.

Tất cả đã dẫn đến quá tải hạ tầng, nhà ở, trường học, bệnh viện, xuất hiện nhà ổ chuột, lấn chiếm, không phép và tệ nạn rất nan giải.

* Nhưng cũng có chuyên gia khẳng định di cư thực ra là động lực phát triển của đô thị. Vậy lý do nào khiến yếu tố vốn là động lực phát triển của đô thị lại đang trở thành sức ép “uy hiếp” các đô thị lớn của Việt Nam – nhất là TP.HCM?

– Một thành phố có rất nhiều chức năng để đáp ứng nhu cầu từ thấp đến cao rất đa dạng của dân cư và do đó cần lượng lao động tương ứng từ thấp đến cao.

Cuộc đại cách mạng công nghiệp ở Anh trong thế kỷ 19 đầu thế kỷ 20 cũng kéo dòng di dân vào thành phố và họ đóng góp hơn 40% GDP lúc đó.

Nhưng chính quyền có các kế hoạch ráo riết để ổn định được đời sống cho di dân và xây nhiều không gian công cộng, công ích và nhà ở rất bài bản để cho dân cư có mức sống tương đối công bằng, thu nhập không quá khác biệt, chưa kể các chính sách đưa họ hòa nhập vào cuộc sống.

Nhưng Việt Nam rất khác, không có chính sách cho họ có thể định cư bền vững ở thành phố mà dường như để họ tự lo, tự xoay xở. Vì vậy, chắc chắn họ sẽ trở thành gánh nặng cho thành phố.

Chính quyền phải nhìn nhận vấn đề này một cách toàn diện hơn: coi họ như nguồn lực cùng chung tay phát triển thành phố, đồng thời cần kiểm soát ngưỡng di dân tự do dẫn đến quá tải thành phố bằng chính sách phát triển chủ động cho vùng ngoại vi, nông thôn và các thành phố nhỏ và vừa.

Định hướng lại chính sách đô thị hóa

* Một số kết quả điều tra xã hội học chỉ ra: nguyên nhân chính thúc đẩy di cư chủ yếu do nhu cầu việc làm với hi vọng nguồn thu nhập tốt hơn hiện tại. Với điều kiện kinh tế – xã hội hiện tại, có cách nào giữ chân người dân nghèo không tìm mọi cách vươn ra thành phố, yên tâm định cư ở nơi mình đang sống?

– Vì nguồn lực và dòng tiền đầu tư từ Nhà nước và xã hội chủ yếu đổ vào thành phố lớn, kéo theo là tăng việc làm, tiện ích đô thị và cơ hội thăng tiến, làm giàu rất lớn.

Nhìn vào sự mất cân đối về nguồn lực đầu tư cho nông thôn, vùng ven và các thành phố nhỏ sẽ nhìn thấy dòng di dân theo chiều của dòng tiền đó. “Nồi cơm” đô thị ở đâu lớn thì dòng di dân sẽ đi theo nó.

Nếu không điều chỉnh chiến lược cho các thành phố nhỏ và vừa có cơ hội phát triển về việc làm, dịch vụ và tiện ích đô thị thì tình trạng di dân tự do khó có thể kiểm soát.

* Ở góc nhìn tổng quan, đâu là giải pháp căn cơ để các đô thị lớn như TP.HCM thoát khỏi tình trạng phát triển bối rối của một đô thị vừa manh mún, lại vừa quá tải?

– Trên thế giới, đô thị vệ tinh ra đời sau khi thành phố mẹ phát triển đến mức tới hạn và trở nên bế tắc, khó phát triển thêm được nữa.

Thành phố vệ tinh về bản chất trông chờ vào sự phân công chức năng và việc làm của thành phố mẹ đã trưởng thành để có thể nuôi sống bản thân nó.

Tuy nhiên ở Việt Nam, cùng một lúc chúng ta vừa mở rộng thành phố mẹ, vừa phát triển đô thị vệ tinh, vừa liên kết vùng đô thị. Các nhiệm vụ này đặt ra cùng lúc đã trở thành gánh nặng cho khai thác nguồn lực phát triển.

Đã đến lúc cả TP.HCM và Hà Nội cần những chiến lược phát triển quyết liệt để hoàn thiện chính bản thân mình: giãn dân ra ngoại vi, tăng cường hạ tầng và giao thông công cộng, xác định rõ các nền kinh tế chủ đạo và nhường bớt các chức năng cho các thành phố lân cận.

Đừng chỉ hoạch định Hà Nội và TP.HCM là các thành phố mẹ, gánh vác trách nhiệm cho các thành phố lân cận và trong vùng.

Các đô thị trung tâm mật độ cao cần được phát triển song hành với các đô thị nhỏ và vừa tại chỗ. Chúng gắn kết với nhau theo hành lang giao thông và liên kết kinh tế.

Đường lối đô thị hóa hiện nay cần được đánh giá lại về định hướng phát triển. Chính sách đô thị hóa là để tạo điều kiện cho việc tự thân phát triển, chứ không thể dựa vào mệnh lệnh duy ý chí.

Chỉ khi các đô thị có vai trò độc lập và tự chủ cùng phát triển thì mới có sự liên kết vùng (liên kết về hạ tầng kỹ thuật, việc làm, kinh tế), khi đó người dân có thể vẫn ở tại chỗ, dân cư không cần đổ dồn về thành phố mẹ như hiện nay.