Từ lâu, nghề dệt thổ cẩm đã trở thành nét văn hóa không thể thiếu trong đời sống vật chất và tinh thần đối với người dân tộc S’tiêng ở Bình Phước. Tuy nhiên, gần đây do nhu cầu thay đổi nền kinh tế, luôn phải đối mặt với xu hướng hội nhập, phát triển của xã hội nên nghề dệt thổ cẩm đã không còn được “mặn mòi” như trước nữa và dường như đang dần bị mai một. Thế nhưng không phải vì vậy mà làm mất đi những giá trị của nghề dệt thổ cẩm, nó sẽ “sống mãi” nếu như được bảo tồn và phát huy.
NHỮNG GIÁ TRỊ KHÔNG THỂ THAY THẾ.
Đối với người S’tiêng, nhất là người con gái, khi đến tuổi trưởng thành nếu biết dệt thổ cẩm thì được dân làng tôn trọng, đánh giá cao và đó cũng là tiêu chí mà các chàng trai chọn vợ. Đến thăm nhà bà Thị Uyên (68 tuổi), ở ấp Thuận Tiến, xã Thuận Phú, huyện Đồng Phú đúng lúc bà đang ngồi dệt vải. Đôi tay thoăn thoắt đưa thoi bên những vuông vải màu trắng, màu đỏ, vừa làm bà vừa trò chuyện: “14 tuổi tôi đã bắt đầu được mẹ dạy cho dệt thổ cẩm. Đến tuổi lấy chồng tôi đã tự dệt được váy, áo đẹp để mặc trong ngày cưới. Đó là một niềm tự hào lớn đối với người phụ nữa S’tiêng chúng tôi”.
Bà Thị Uyên cho biết thêm, ngày trước, muốn dệt ra được cái áo, cái quần thì phải tự lên nương thu hoạch bông về làm chỉ, sau đó đem nhuộm chàm. Nhưng bây giờ, cây bông không còn được trồng nữa mà nhường đất để trồng cây keo, cây mì, cao su. Vì yêu cái đẹp của thổ cẩm S’tiêng và mong muốn phải giữ được cái nghề của tổ tiên nên bà cất công tìm nguyên liệu để tự làm ra sản phẩm quần, áo, túi xách… cho mọi người. Theo bà Uyên, bây giờ, người ta thường mua sợi bông vải đã xe sẵn bán trên thị trường. Tuy nhiên, cách dệt vải thổ cẩm của người S’Tiêng về cơ bản vẫn còn rất thô sơ, nhưng vẫn có thể tạo ra những hoạ tiết thể hiện hình quả trám, hoa lá, thú vật, chim muông trong truyền thuyết. Tất cả đều được cách điệu, sắp xếp, thêu, dệt theo hình kỷ hà tam giác với nhiều màu sắc được phối hài hòa, sống động…
Cách nhà bà Uyên khoảng 1km là gia đình bà Thị Khiết (50 tuổi), là em gái của bà Uyên. Cũng như bà Uyên, bà Khiết cũng biết dệt những vuông thổ cẩm từ khi 15 tuổi. Đến nay bà đã tìm tòi và dệt được rất nhiều kiểu khác nhau như váy, áo, túi xách, khăn,…và thường bán cho những người có nhu cầu mua nhưng vẫn không làm mất đi nét đẹp truyền thống của các họa tiết.
Đối với người S’tiêng dệt thổ cẩm càng đẹp, sẽ càng thể hiện được sự sắc sảo, khéo léo của người phụ nữ. Hơn thế nữa là tinh thần của dân tộc được thấm nhuần. Mỗi tấm thổ cẩm S’Tiêng là cả một tác phẩm văn hóa, nghệ thuật hoàn chỉnh, với những nét hoa văn trang nhã, phong phú và tinh xảo. Qua bàn tay khéo léo của người phụ nữ, những tấm vải truyền thống độc đáo biến thành những chiếc váy, áo, khăn choàng truyền thống mang đặc trưng văn hóa của người S’Tiêng. Chính vì vậy trong những ngày lễ, tết của dân tộc, người S’tiêng đều mặc trang phục truyền thống. Đây là lúc họ thể hiện được tình đoàn kết hơn bất cứ lúc nào.
ĐANG DẦN BỊ MAI MỘT.
Đến ấp Thuận Tiến, xã Thuận Phú, huyện Đồng Phú, chúng tôi theo chân anh Điểu Vinh, công an viên ấp để tìm hiểu về nghề dệt thổ cẩm của người S’tiêng nơi đây. Nhưng thật lạ, ghé thăm 6 gia đình thì chỉ có 2 gia đình còn làm nghề dệt. Và họ đều có lí do riêng. Bà Thị Nâu, năm nay 55 tuổi, trước đây, mỗi khi có thời gian rảnh, bà Nâu lại mang khung dệt để làm những đồ vật dùng trong gia đình, nhưng cách đây vài tháng, hình ảnh quen thuộc này đã không còn nữa. Bà Thị Nâu cho biết: “Tôi hiện tại đi làm rẫy nên không còn thời gian để dệt thổ cẩm nữa. Thường dệt xong 1 tấm thổ cẩm phải mất ít nhất 10 ngày. Tôi giờ đã có tuổi, mắt không còn sáng như hồi còn trẻ. Bán một tấm thổ cẩm cũng không có lời được bao nhiêu. Giờ con cái lớn, chúng cũng đều có việc riêng, không đứa nào biết dệt thổ cẩm nữa”. Vừa nói chuyện về việc không còn dệt thổ cẩm nữa như một điều rất tự nhiên, bà Nâu vừa chỉ cho chúng tôi hướng trên gác bếp, nơi bà Nâu cất bộ khung dệt thổ cẩm, đã bị phủ một lớp bụi.
Đến nhà bà Thị Phơn, 60 tuổi, khi có ý muốn tìm hiểu về những tấm vải thổ cẩm do gia đình bà làm ra, bà Thị Phơn từ chối ngay, vì bà không còn dệt nữa. Trong quá trình tìm hiểu về nghề dệt thổ cẩm của người S’tiêng, điều chúng tôi dễ dàng nhận thấy, những người biết dệt thường ở độ tuổi từ 40 đến 60 tuổi, còn những người phụ nữ nhỏ tuổi hầu như không có ai. Chị Thị Phượng (20 tuổi) nói: “Là người S’tiêng nhưng tôi không biết dệt thổ cẩm, vì hầu hết thời gian tôi làm công ty. Những người cùng lứa tuổi như chúng tôi, cũng không còn thích mặc quần áo bằng thổ cẩm nữa vì rất bất tiện. Nhà tôi có 3 chị em gái nhưng không ai biết dệt, hiện tại chỉ có mình mẹ tôi, thi thoảng rảnh thì mang ra dệt cho đỡ quên nghề”.
Bà Thị Uyên luôn muốn lưu giữ được nghề dệt thổ cẩm của người S’tiêng
Ngày nay, người ta chỉ thấy những bộ quần áo bằng thổ cẩm với nhiều màu sắc của người S’tiêng trong những dịp lễ, tết, còn những ngày thường không mấy ai còn còn “mặn mà” với trang phục này nữa. Bà Thị Giôn, một nghệ nhân có tiếng trong nghề dệt thổ cẩm ở ấp Lồ Ô, xã Thanh An, huyện Hớn Quản trăn trở: “Trước đây, nhiều hộ gia đình S’Tiêng ở Hớn Quản, nhất là hai xã An Khương, Thanh An chủ yếu sống bằng nghề dệt thổ cẩm, nhưng bây giờ, phụ nữ trẻ tuổi ít ai muốn theo. Sợ rằng nghề truyền thống của dân tộc S’tiêng chúng tôi, đến một ngày sẽ không còn nữa”. Bà Thị Giôn cho biết thêm, năm 2013, trung tâm Trung tâm Khuyến công và Tư vấn phát triển công nghiệp tỉnh Bình Phước đã ký hợp đồng kinh tế với bà để thực hiện Đề án “Hỗ trợ đào tạo nghề dệt thổ cẩm cho người dân tộc S’Tiêng ở ấp Lồ Ô, xã Thanh An, huyện Hớn Quản”, nhưng vẫn chưa thể vực dậy được nghề truyền thống của người S’Tiêng, vì thu nhập thực tế từ nghề hiện chỉ ở mức 500 ngàn đến 1 triệu đồng/hộ/tháng. Đó là chưa kể đến sự nan giải của “đầu ra”, vì nhu cầu của chính người dân tộc S’Tiêng đã giảm, các đơn đặt hàng từ các cơ sở kinh doanh du lịch ngày một ít dần nên cơ sở dệt thổ cẩm khó duy trì hoạt động thường xuyên.
Những sản phẩm khéo léo, nhiều màu sắc được bà Thị Khiết thể hiện tinh tế qua vuông thổ cẩm
Như vậy, có những đề án thiết thực nghề dệt thổ cẩm của người đồng bào S’tiền ở Bình Phước sẽ khởi sắc nhiều hơn. Bên cạnh đó, cần phải có những chính sách kêu gọi, tuyên truyền, vận động lớp trẻ S’tiêng giữ được nghề truyền thống của dân tộc mình. Phải làm sao để họ ý thức được, luôn đau đáu một nỗi niềm cần phải bảo tồn vốn quý của cha ông truyền lại và gây dựng nên…
Trang Hương
